Wszystko co robi Unia Europejska, opiera się na traktatach tj. wiążących umowach zawieranych przez jej kraje członkowskie. Określają cele Unii, zasady funkcjonowania instytucji, proces decyzyjny i relacje między UE i krajami członkowskimi. Traktaty więc stanowią punkt wyjścia dla prawodawstwa UE i tworzą tzw. prawo pierwotne, z kolei normy prawne wynikające z zasad i celów traktatów nazywane są prawem wtórnym (pochodnym).

Prawo wtórne obejmuje różne rodzaje aktów prawnych takich jak Rozporządzenia, Dyrektywy, Decyzje, Zalecenia, Opnie.

W ramach prawodawstwa Unii Europejskiej, które określa zarówno sam proces stanowienia prawa jak i zbiór aktów prawnych wyróżniamy akty ustawodawcze, które są przyjmowane zgodnie z  jedną z dwóch procedur ustawodawczych określonych w traktatach UE (procedura zwykła lub specjalna), oraz akty o charakterze nieustawodawczym, które mogą zostać przyjęte przez instytucje UE zgodnie z ustalonymi zasadami i na mocy udzielonego im w tym zakresie upoważnienia.

Istotną kwestią jest to, że UE może przyjmować akty prawne tylko w tych dziedzinach, do których została sama upoważniona przez państwa członkowskie za pośrednictwem traktatów.

Traktat UE

Traktaty określają cele i zasady funkcjonowania UE i jej instytucji, drogę podejmowania decyzji oraz relacje między UE a jej krajami członkowskimi. Podlegają one negocjacjom, uzgodnieniom i na koniec ratyfikacji przez wszystkie kraje należące do UE.

Do kluczowych traktatów zaliczamy m.in.:

• Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (obowiązujący od 1 grudnia 2009 r.);

• Traktaty nowelizujące, takie jak Traktat z Maastricht, Traktat Amsterdamski, Traktat Nicejski, Traktat Lizboński;

• Traktaty akcesyjne, umożliwiające przystąpienie nowych państw do Unii Europejskiej.

Rozporządzenie

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany wspólnie (na wniosek Komisji Europejskiej) przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej według zwykłej procedury ustawodawczej

lub

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany przez Parlament Europejski z udziałem Rady Unii Europejskiej albo odwrotnie (na wniosek Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, TSUE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub Europejskiego Banku Centralnego według specjalnej procedury ustawodawczej).

lub

Akt o charakterze nieustawodawczym ale z mocą wiążącą przyjmowany przez Komisję Europejską z podziałem na akt delegowany, wykonawczy lub nienazwany. Na ich mocy dochodzi do zmiany lub uzupełnienia aktów ustawodawczych w treści innej niż istotna.

Od momentu wejścia w życie mają one zastosowanie we wszystkich krajach UE w sposób automatyczny i jednolity, bez konieczności transpozycji na grunt prawa krajowego. Są one w pełni wiążące dla wszystkich państw członkowskich.

Charakteryzują się następującymi cechami i zasadami:

Cechy:

1) ogólny (powszechnie obowiązujący) i abstrakcyjny charakter;

2) obowiązuje (wiąże) w całości wszystkich, których potencjalnie dotyczy czyli państw członkowskich UE, podmiotów gospodarczych w UE czy obywateli UE;

3) obowiązuje bezpośrednio;

Zasady:

1) unifikuje/ujednolica porządki prawne państw członkowskich UE;

2) nie wymaga transpozycji ale dopuszcza akty krajowe: przepisy uzupełniające, sankcje (kary), służące lepszemu zrozumieniu, zawierające kwestie organizacyjne i proceduralne;

3) wymaga publikacji w Dzienniku Urzędowym UE;

4) wywiera skutki od momentu wejścia w życie;

5) jest porównywalne do ustawy krajowej;

6) deroguje istniejące przepisy i blokuje nowe przepisy z nim sprzeczne;

7) jednolicie obowiązuje i jest stosowane w całej UE;

8) wiąże państwa i do rezultatu i do sposobu jego osiągnięcia;

9) sądy państw UE są zobowiązane do procedowania zgodnie z ich treścią.

Dyrektywa

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany wspólnie (na wniosek Komisji Europejskiej) przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej według zwykłej procedury ustawodawczej

lub

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany przez Parlament Europejski z udziałem Rady Unii Europejskiej albo odwrotnie (na wniosek Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, TSUE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub Europejskiego Banku Centralnego według specjalnej procedury ustawodawczej)

lub

Akt o charakterze nieustawodawczym ale z mocą wiążącą przyjmowany przez Komisję Europejską z podziałem na akt delegowany, wykonawczy lub nienazwany. Na ich mocy dochodzi do zmiany lub uzupełnienia aktów ustawodawczych w treści innej niż istotna.

Charakteryzują się następującymi cechami i zasadami:

Cechy:

1) ma określonego adresata – państwa członkowie Unii Europejskiej;

2) nie obowiązuje (nie wiąże) w całości;

3) obowiązuje pośrednio;

4) skutki obowiązywania dotyczą wyłącznie państw członkowskich UE, określając wynik ale pozostawiając swobodę wyboru formy i środków realizacji.

Zasady:

1) akt prawny który, nie posiada swojego odpowiednika w porządkach prawnych państw członkowskich;

2) główny cele to harmonizacja (zbliżenie) porządków prawnych państw o różnej tradycji, czy kulturze prawnej;

3) wymaga publikacji w Dzienniku Urzędowym UE;

4) wiąże państwa członkowskie, wyłącznie co do rezultatu/celu z pozostawieniem swobody wyboru środków i form do jego zapewnienia;

5) konieczność ich transpozycji (rodzaj wdrożenia) do krajowych porządków prawnych aby osiągnąć rezultat/cele wyznaczone w dyrektywie;

6) proces wdrożenia dwustopniowy (dwufazowy), instrument stanowienia prawa o charakterze pośrednim;

7) stają się skuteczne po ich prawidłowej i terminowej implementacji. W Polsce odbywa się ona poprzez przyjęcie Ustawy bądź Rozporządzenia krajowego.

Decyzja

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany wspólnie (na wniosek Komisji Europejskiej) przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej według zwykłej procedury ustawodawczej

lub

Akt o charakterze ustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany przez Parlament Europejski z udziałem Rady Unii Europejskiej albo odwrotnie (na wniosek Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, TSUE, Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub Europejskiego Banku Centralnego według specjalnej procedury ustawodawczej

lub

Akt o charakterze nieustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany przez Komisję Europejską z podziałem na akt delegowany czy wykonawczy czy nienazwany. Na ich mocy dochodzi do zmiany lub uzupełnienia aktów ustawodawczych w treści innej niż istotna.

lub

Akt o charakterze nieustawodawczym z mocą wiążącą przyjmowany przez Radę UE lub w formie porozumień międzyinstytucjonalnych.

Cechy:

1) indywidualny lub ogólny charakter w przypadku programów czy procedur decyzyjnych;

2) obowiązuje (wiąże) w całości;

3) obowiązuje bezpośrednio;

4) dzieli się na:

– Decyzje niewskazujące adresata: Mają charakter konkretny, ale nie indywidualny. Wywierają skutki wobec wszystkich, których potencjalnie mogą dotyczyć. Są publikowane w Dzienniku Urzędowym UE i mogą wykazywać bezpośredni skutek w zależności od treści.

– Decyzje wskazujące adresata: Mają charakter indywidualny i konkretny, podobnie jak decyzje administracyjne w prawie krajowym. Adresatami mogą być instytucje unijne, państwa członkowskie lub jednostki. Są wiążące w całości w stosunku do adresata i mogą ustanawiać dla niego prawa lub obowiązki.

Zasady:

1) ze względu na charakter indywidualny to można porównać je do decyzji administracyjnych funkcjonujących w krajowych porządkach prawnych państwa członkowskich;

2) decyzje mogą podlegać oprotestowaniu w TSUE;

3) wymaga publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej;

Zalecenie

Nie jest aktem o charakterze ustawodawczym ani nie ma mocy wiążącej, ale instytucje UE mogą za ich pomocą przedstawić swój punkt widzenia oraz postulować kierunek działania. Nie nakładają one żadnych obowiązków prawnych na podmioty, do których są skierowane. Wydawane są głównie przez KE, Radę UE czy EBC. 

Opinia

Nie jest aktem o charakterze ustawodawczym ani nie ma mocy wiążącej, ale instytucje UE mogą za ich pomocą wyrazić swoje zdanie lub stanowisko bez nakładania żadnych zobowiązań prawnych co do przedmiotu opinii.

Zasady (Zalecenia i Opinie):

1/ może z nich wynikać kontekst interpretacyjny dla sądów krajowych przy dokonywaniu wykładni prawa krajowego;

2/ wymaga publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Do aktów o charakterze nieustawodawczych i nie posiadających mocy wiążącej zalicza się też szereg innych aktów nieobjętych Art. 288 TFUE: regulaminy, programy ogólne, decyzje sui generis, porozumienia międzyinstytucjonalne, rezolucje Rady, komunikaty Komisji, deklaracje, konkluzje, noty, raporty, memoranda, projekty, programy, wytyczne.

Akty delegowane

Akty delegowane to akty o charakterze nieustawodawczym ale z mocą wiążącą, które uzupełniają lub zmieniają niektóre, inne niż istotne, elementy aktów ustawodawczych. Są one przyjmowane przez Komisję na podstawie uprawnień przekazanych wyraźnie w akcie ustawodawczym i w porozumieniu z grupami ekspertów. Komisja przyjmuje akt delegowany i jeżeli Parlament Europejski i Rada nie wyrażą sprzeciwu, wchodzi on w życie.

Akty wykonawcze

Akty wykonawcze to akty charakterze nieustawodawczym ale z mocą wiążącą, które zapewniają jednolite warunki wykonywania aktów ustawodawczych UE we wszystkich jej państwach członkowskich na przykład w celu zagwarantowania jednolitego stosowania prawa UE. Akty wykonawcze są przyjmowane przez Komisję (lub wyjątkowo przez Radę) po konsultacji z komitetami składającymi się z ekspertów z państw członkowskich UE.

Obowiązek implementacji aktów prawnych UE do krajowych porządków prawnych spoczywa na państwach członkowskich. Jednak w przypadku rozporządzeń, które mają zasięg ogólny i wiążą w całości, może nie istnieć konieczność ich implementacji, ponieważ stają się one automatycznie częścią porządku prawnego każdego kraju członkowskiego.

Wyjątek stanowią sytuacje, gdy samo rozporządzenie przewiduje obowiązek wydania przez państwa członkowskie przepisów wykonawczych, takich jak wskazanie organu właściwego do wykonania rozporządzenia lub określenie sankcji za naruszenie jego postanowień.

W przypadku dyrektyw, które zobowiązują państwa członkowskie do osiągnięcia określonego wyniku, konieczna jest ich transpozycja (rodzaj implementacji) do prawa krajowego w wyznaczonym terminie. Władze krajowe muszą podjąć odpowiednie kroki, aby zapewnić pełną skuteczność dyrektywom w swoich porządkach prawnych.

W systemie prawa Unii Europejskiej obowiązuje hierarchia aktów prawnych, w której prawo pierwotne (traktaty) ma najwyższą rangę. Akty prawa wtórnego (pochodnego), takie jak rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, muszą być zgodne z prawem pierwotnym.

Ponadto, w ramach prawa wtórnego istnieje podział na akty ustawodawcze (rozporządzenia, dyrektywy i decyzje przyjmowane w drodze procedur ustawodawczych) oraz akty o charakterze nieustawodawczym (akty delegowane i wykonawcze).

Rozporządzenia Unii Europejskiej charakteryzują się bezpośrednim obowiązywaniem, co oznacza, że od dnia wejścia w życie stają się częścią porządku prawnego obowiązującego w państwach członkowskich, bez konieczności dodatkowej transpozycji.

Bezpośrednie stosowanie rozporządzeń UE wiąże się z wydawaniem indywidualnych i konkretnych decyzji (orzeczeń sądowych i aktów administracyjnych) przez organy państw członkowskich, które opierają swoje działania na normach prawa unijnego.

Ponadto, akty prawne UE, takie jak rozporządzenia i decyzje, mogą wywoływać bezpośredni skutek, co oznacza, że jednostki mogą skutecznie powoływać się na ich przepisy w postępowaniu przed sądem krajowym, a normy te mogą być samodzielnym źródłem praw i obowiązków dla jednostek.

Jedną z fundamentalnych zasad prawa Unii Europejskiej jest zasada pierwszeństwa (supremacji) prawa UE nad prawem krajowym. Wynika ona z faktu, że państwa członkowskie zaakceptowały ponadnarodowy porządek prawny Unii jako mający pierwszeństwo wobec krajowego porządku prawnego, z zastrzeżeniem jednak, że najwyższym źródłem prawa w państwie członkowskim jest jego Konstytucja.

Zasada ta oznacza, że w przypadku kolizji między normami prawa UE a normami prawa krajowego, sądy krajowe mają obowiązek odmówić zastosowania sprzecznej z prawem unijnym normy prawa krajowego w danym przypadku.

System prawny Unii Europejskiej jest złożony i obejmuje różnorodne akty normatywne, które tworzą hierarchiczną strukturę. Prawo pierwotne, na czele z traktatami, stanowi fundament, na którym opiera się prawo wtórne (pochodne), składające się z aktów ustawodawczych (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje) oraz aktów o charakterze nieustawodawczym (akty delegowane, wykonawcze, zalecenia i opinie).

Rozumienie charakteru prawnego tych aktów, ich wzajemnych relacji oraz obowiązków państw członkowskich w zakresie implementacji i stosowania jest kluczowe dla zapewnienia spójności i skuteczności prawodawstwa unijnego. Zasada pierwszeństwa prawa UE nad prawem krajowym podkreśla znaczenie harmonijnej współpracy między porządkami prawnymi na różnych poziomach, w celu osiągnięcia celów Unii Europejskiej.